Đời Tây Sơn, ngoài những tay danh tướng như Đại Tư Mã Ngô Văn Sở, Nội Hầu Phan Văn Lân, Đại Đô Đốc Lộc và Đô Đốc Nguyễn Văn Tuyết, còn có nhiều tay văn học, như Ngô Thời Nhậm, Phan Huy Ích và Võ Huy Tấn, v...v...nữa. Những nhà văn nầy đã từng đóng những vai quan trọng ở đời bây giờ: hoặc giữ việc từ lệnh giao thiệp với nhà Thanh, hoặc cầm cờ tiết đi sứ Tàu, hoặc lấy tài học mà góp vào công cuộc văn trị trong nước.

Võ Huy Tấn là một trong đám văn thần có danh tiếng ở triều Quang Trung.

TIỂU SỬ VÕ HUY TẤN

Quán làng Mộ Trạch, Tổng Tuyển Cử, Huyện Bình Giang, Tỉnh Hải Dương, Võ vẫn được đương thời tôn xưng là Quan Thượng Đãi Chiếu.

Đầu xuân Kỷ Dậu (1789) trong lúc Vua Quang Trung đánh phá giặc Thanh ở Hà Nội (thuộc huyện Thượng Phúc, Hà Đông) và Ngọc Bồi (thuộc Huyện Thanh Trì, Hà Đông) thì Võ Huy Tấn đương ẩn tích nơi hương thôn. 

Sau khi Tôn Sĩ Nghị đã nheo nhóc trốn về, Việt Nam đã hát bài khải ca hùng tráng. Võ thình lình được tin có mệnh lệnh Vua Quang Trung vời ra, nhưng Võ muốn làm dật dân ở đời bấy giờ, nên mới lánh đi ở tại một làng bên cạnh. 

Sau vì thấy nhà Vua sai người lùng tìm riết quá, lại bắt cha Võ là Huy Đình, để ép Võ ra, Võ đành phải theo triệu thư mà trảy lên Kinh, nhằm ngày 24 tháng Giêng năm Kỷ Dậu.

Lúc tới Kinh vào yết kiến, vừa gặp lúc nhà Thanh bên Tàu có thư sang, Võ liền được cử đi sứ.

Sau khi cố từ không được, Võ liền phải lên đường đi sứ Tàu ngay bữa ấy.

Ngày mồng hai tháng hai, Võ trẩy tới của quan trên Lạng Sơn, phải thư từ đi lại và thù ứng giao thiệp với các nhà đương đạo ở biên thùy đất Tàu.

Ròng rả vài tháng, mới đến Kinh đô nhà Thanh vào triều Vua Kiền Long. Chuyến nầy Võ đi với cháu Vua Quang Trung là Nguyễn Quang Hiển, tức là chuyến sau trận Đống Đa, trận Vua Quang Trung quét sạch 20 vạn quân Tôn Sĩ Nghị giữa ngày mồng năm tết, năm Kỷ Dậu. (Coi Đại Nam Chính Biên liệt truyện sơ tập, quyển 30, tờ 37-b)

Sau khi đã về nước, lại có mệnh nhà Vua sai đi sứ Tàu. Từ chối mãi không xong, Võ lại phải đóng vai sứ thần lần nữa. Nhưng trước khi đi, Võ xin phép về nhà thăm cha mẹ.

Trước ngày 30 (hối tiền) tháng tư, Võ về đến quê nhà, là làng Mộ Trạch: nói với cha mẹ về việc lại phải đi sứ.

Sau tết mồng năm tháng năm (Đoan Dương Hậu) Võ cầm cờ tiết lên đường.

Cùng đi với Võ chuyến này có Ngô Văn Sở, Đặng Văn Chân, Phan Huy Ích, Võ Danh Tiêu, Nguyễn Tiến Lộc và Đỗ Văn Công.

Sứ bộ ấy gồm có đủ những tay võ lực văn mô cùng phò giả vương Phạm Công Trị sang Thanh triều cận.

Ngoài đồ cống theo lệ thường, sứ bộ giờ còn đem theo hai thớt voi đực nữa. Nhưng chỉ vì hai thớt voi ấy, người Thanh phải một phen vất vả khổ sở suốt dọc đường.

Ngày 25 tháng 5, Võ cùng với các bạn đồng hành lại lên đến cửa Nam Quan. Rồi do đường bộ từ Quảng Tây, Hồ Quảng, Hà Nam và Trực Lộ mà tiến đến Nhiệt Hà.

Trước tết Trung thu hai ngày, nghĩa là ngày 12 tháng tám, sứ bộ vào hành cung ở Nhiệt Hà mừng thọ bát tuần Vua Thanh.

Bấy giờ Vua Thanh Cao Tông, thấy bọn Tổng Đốc Lưỡng Quảng Tôn Sĩ Nghị đã xiểng liểng thua, nhục nhã chạy về, thì hết sức chìu đãi sứ bộ ta để mong làm đẹp lòng khách chiến thắng, nên từ sự đón tiếp cung phụng đến tiễn tặng sứ bộ, nhứt nhứt đều đặc cách khác thường cả.

Khi ở hành cung Nhiệt Hà, Vua Thanh có ban tặng một bài thơ, trong có hai câu tỏ rõ được thâm ý người Thanh bấy giờ đã xoay mòi chính sách đối ngoại: chán bỏ nhà Lê, hướng về nhà Tây Sơn:

"Vô nại phục Lê, Lê yếm đức,
Phiên giao Phong Nguyễn, Nguyễn thâu thành". (Nguyễn đây là Nguyễn Tây Sơn)

Ý nói nhà Thanh muốn khôi phục cho nhà Lê, song ngại vì cái đức nhà Lê đã bị Trời chán ghét, dân không theo, nên lại phải phong cho nhà Nguyễn Tây Sơn, vì nhà Nguyễn Tây Sơn đã tỏ lòng thành đối với Tàu.

Thâm tâm người Thanh đã quyết định xếp đặt như vậy, thế mà Vua tôi Lê Chiêu Thống còn cứ mơ hồ, thảo nào chỉ chác lấy những "miếng" lừa gạt, rồi rút cục đi đến con đường bại vong.

Để họa lại bài thơ trên của Vua Thanh, Võ có làm một bài đầy giọng ngoại giao dưới cái đầu đề: "Nhiệt Hà hành cung khâm họa ngự chế thi vận."

Khi giao thiệp xong, Võ cùng sứ bộ trở về với bao vinh dự: không kể giả vương Phạm Công Trị được tặng áo, mũ, cân đai, đồ dùng, một vạn lạng bạc, chân dung Vua Thanh, đồ trân ngoạn thượng phương, thơ tự làm và chữ thủ bút của Vua Thanh Cao Tông, riêng Võ Huy Tấn cũng được tặng nhiều vật kỷ niệm như bút long chương, mũ, áo tam phẩm, v...v...(Đại Nam chính biên liệt truyện sơ tập, quyển 30, tờ 39-b Muốn biết kỷ hơn về việc nhà Thanh ưu đãi sứ bộ Việt Nam, nên khảo ở Bộ Đại Thanh thực lục những quyển I 347, I 348, v.v.)

Lại do đường bộ quay về. Đến tỉnh thành Quế Lâm (Quảng Tây) thì đi thuyền xuôi xuống Ngô Châu phủ (thuộc Quảng Tây) bây giờ đã là ngày rằm tháng 11.

Về chuyến phái bộ đi sứ nầy, Đại Nam chính biên liệt truyện sơ tập đã phải chép bằng một giọng trầm trồ nhưng kín đáo: "Vua Thanh muốn nêu rệt một cách khác thường, ban tặng và thưởng tưởng rất đầm đề đầm thắm." Lại chép về việc nhà Thanh cung ứng và đón tiếp sứ bộ với vẻ rộn rịp, lăng xăng và săn sóc, bằng nét bút vắn tắt, nhưng cũng đủ được hình dung được cái oai thanh của phái bộ Việt Nam hồi đó: "Sứ giả (của nhà Thanh) tấp nập ở ngoài đường" (quyển 30, tờ 30)

Đó là Võ Huy Tấn nhờ cái chiến công oanh liệt hiển hách của Vua Quang Trung làm phương tiện dọn đường và binh hùng, tướng mạnh, gươm bén, súng rồng của Tây Sơn làm hậu thuẫn, nên dễ chiến thắng Mãn Thanh về mặt ngoại giao cũng như nhà Vua đã chiến thắng họ về mặt quân sự.

Hồi năm Kỷ Dậu (1789), Võ mới 40 tuổi, ra giúp nhà Tây Sơn, cùng các bạn Ngô Thời Nhậm (người làng Tó, Hà Đông) Phan Huy Ích (người làng Thầy, Sơn Tây) gánh cái trọng trách ngoại giao cố khuôn xếp điều đình với Mãn Thanh: đem ngọc lụa đẹp can qua để gở cho nhân dân tạm thoát vòng ngoại hoạn thứ hai mà được nghỉ sức đôi chút. Rồi về vài năm nữa, gây đủ oai lực tinh nhuệ --theo lời Vua Quang Trung đã tuyên bố -- sẽ chỉ "nói chuyện" với tuyền bằng gươm súng mà đòi lấy phần đất đã mất vào hai tỉnh  Quảng Đông và Quảng Tây. Bấy giờ họ Võ không phải tần phiền đi sứ với những vẻ cung kính e dè nữa.

Nhưng trước khi kế hoạch năm năm ấy chưa thành tựu, Việt Nam còn cần phải có những tay văn học, kiêm ngoại giao, như Võ Huy Tấn để bảy lần lên gõ cửa ải Nam Quan, về việc làm hòa với Mãn chính phủ. (Vi thần thất độ khấu Nam Quan)

Võ rất được Vua Quang Trung sủng ái. Chẳng thế, người ta tương truyền rằng, mỗi khi đoàn ngự trẩy đi, nhà Vua cởi voi đi trước, rồi đến Võ Huy Tấn đường hoàng trên mình, voi đi sau, tỏ ra một tay văn thần không mấy lúc lìa rời tả hữu một vị anh hùng cái thế.

Tôi lại được ông bạn ở làng Mộ Trạch kể chuyện rằng: Vua Quang Trung rất yêu đương gần gũi với Võ, lắm lúc cao hứng, nhà Vua thường vuốt bộ râu dài và đẹp của Võ, để tỏ ý quí hóa, thân mật vỗ về.

Võ là bạn bút nghiên hàng 20 năm trời với Phan Huy Ích, Lại Bộ Thượng Thư triều Quang Trung. Võ lại đỗ  giải nguyên cùng khoa với Phan, nên tình nghĩa hai nhà đối với nhau rất mặn mà khắn khít.

Ông bạn tôi lại nói: Khi Vua Gia Long (1802-1819) lên ngôi, Võ đã chết cách thiện chung từ trước, nên khỏi phải chung một số phân với Ngô Thời Nhậm.

Một kỳ sau, tôi sẻ nói đến tập Hoa Trình Tùy Bút cũa Võ.

Hoa Bằng
(Trích ở Tạp Chí TRI-TÂN, số 36: 25 Fevriér 1942)